اين موجودي كه به احسن تقويم خلق شده است، مي‌تواند بدين معنا خليفه‌ي خدا در روي زمين قرار گيرد و با صفات و افعال خويش، آيت حق به شمار آيد. 

بنابراين، خلافت انسان، در الوهيت و يا جانشيني، در تفويض افعال خدا نيست، بلكه به معناي «آيت» بودن اوست كه از جهات گوناگون، نشانه‌هايي در او از جمال پروردگار وجود دارد. 

ب: نمايندگي او تصرّف در جهان است 

شما مي‌توانيد اين خلافت از جانب خدا را، به گونه‌اي ديگر نيز، تفسير كنيد كه در حقيقت روي ديگر سكّه است و آن اينكه: خدا جهان را آفريد و در آن مواهب و نعمت‌هايي قرار داد كه مسلماً اين مواهب و اين نعمت‌ها بي‌جهت و بي‌هدف خلق نشده است. اين زمين آماده‌ي بهره‌برداري و اين حيوانات متنوع و مفيد، براي هدفي آفريده شده‌اند و آن هدف، در صورتي تحقيق مي‌پذيرد كه موجود برتري، به اذن خداوند، در آنها تصرف كند و آن را آباد سازد و مواهب مكتوم آن را آشكار نمايد؛ چون آدم از جانب خدا براي تصرف در آفرينش مانون است. تو گويي نماينده‌ي او در زمين است تا از گيتي و آنچه كه در آن است، بهره گيرد و در آن تصرف كند. اين حقيقت را چه زيبا خداوند بيان فرموده است: «يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَكُمْ فِيها فَاسْتَغْفِرُوهُ...» (هود / 61) «اي قوم من، خدا را عبادت كنيد براي شما جز او خدايي نيست. اوست كه شما را از زمين آفريد و عمران و آبادي آن را به شما واگذاشت، پس از او آمرزش طلبيد.» 

در اين آيه، دو جمله وارد شده است كه هر يكي از آنها مي‌تواند معادل جمله‌اي در آيه‌ي مورد بحث باشد: 

1ـ «هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ» معادل: إنّي جاعل في الأرض. 

2ـ «وَ اسْتَعْمَرَكُمْ فِيها» معادل: خليفة... 

از مقايسه‌ي اين دو جمله، مي‌توان مفهوم جانشيني آدم از سوي خدا را، به دست آورد و آن اينكه: او به نمايندگي از جانب خدا، در جهان تصرف مي‌كند و از مواهب آن در راه استكمال مادي و معنوي خود بهره مي‌گيرد. شايد آيه‌ي ديگري نيز، ناظر به همين معنا باشد، آنجا كه مي‌فرمايد: «وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ...» (حديد / 7) «از آنچه كه شما را جانشين در آن قرار داده‌ايم، انفاق كنيد.» 

ناگفته پيداست كه مقصود از اين استخلاف، استخلاف از جانب خداست و جهت نمايندگي او، تصرف در آفرينش و مواهب خداوندي به اذن اوست و چون جهان و آنچه در آن است، ملك خداست و انسان به اذن او در آن تصرف مي‌كند، خداوند به جانشينان خود، دستور مي‌دهد كه از ملك او به ديگران انفاق كنيم. 

خلاصه منوب عنه، در اينجا همان خداست و آدم جانشين او بر روي زمين است و كيفيت جانشيني او به يكي از دو نحو يا هر دو مي‌تواند باشد، كه به اين شرح است: 

الف ـ با كمالات خود، حاكي از جمال و جلال حق حكايت مي‌كند. 

ب ـ بر اثر خليفه بودن از جانب خدا، مجاز است كه در جهان و مواهب آن تصرف كند و به عمران و آبادي آن بپردازد. ما هر دو بيان را دو رويه باي يك نظريه مي‌دانيم و چيزي كه مي‌تواند اين نظريه را تحكيم كند، پاسخ‌هاي اجمالي و تفصيلي است كه در آيه آمده است. 

در پاسخ اجمالي مي‌گويد: چيزي را مي‌دانم كه شما فرشتگان نمي‌دانيد، يعني اين جانشين در طول زندگي، دچار فساد و خونريزي مي‌شود، اما داراي كمالاتي است كه به خاطر آن، شايستگي آفرينش و نمايندگي دارد. 

در پاسخ تفصيلي كه در آيه‌ي بعد آمده است، مسأله‌ي تعليم «اسما» را يادآور مي‌شود كه آدم، تحمل فراگيري آن را داشت و فرشتگان توانايي آن را نداشتند. ما در آينده درباره‌ي تعليم «اسما» سخن خواهيم گفت و اين مزيت نيز، سبب مي‌شود كه آدم جامه‌ي هستي بپوشد و خليفه‌ي خدا گردد و اگر مقصود، خلافت از جانب خدا نباشد، ذكر پاسخ تفصيلي وجه واضحي نخواهد داشت. 

در اينجا نكته‌ي سومي است كه مي‌تواند مجوز نمايندگي آدم، از جانب خدا باشد و آن اينكه در نسل اين جانشين، هر چند انسان‌هاي فاسد و خونريز بسيار است، اما در صلب او انسان‌هاي والا و پاكدامن نيز وجود دارد كه حجت‌هاي پروردگار، بر مردم به شمار مي‌روند. شكوفايي چنين گل‌هاي خوشبو از اين شجره، مجوز آن است كه او را بيافريند و خليفه‌ي خود در زمين قرار دهد.[1] 

تا اينجا با نظريه‌ي نخست، آن هم به دو بيان آشنا شديم. اكنون وقت آن رسيده است كه نظريه‌ي دوم را بيان كنيم: 

2ـ جانشيني از گذشتگان 

خلاصه‌ي اين نظريه آن است كه آدم ابوالبشر، نخستين انساني نيست كه گام در پهنه هستي نهاده است، بلكه پيش از او جانداران مسئول و مكلّفي[2] در روي زمين زندگي مي‌كرده‌اند و به عللي منقرض شده‌اند، بنابراين مقصود از خلافت، جانشيني آدم از جانب اين گروه از پيشينيان است و اصولاً خلافت به معناي رفتن يكي و آمدن ديگري است. چنان كه قرآن مي‌فرمايد: «وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً» (فرقان / 62) «اوست كه شب و روز را جانشين يكديگر قرار داد.» 

در اين صورت، مقصود از آيه‌ي مورد بحث اين است كه خدا به فرشتگان گفت: من موجودي مي‌آفرينم كه جانشين موجودات پيشين باشد. اين حقيقت، در صورتي به خوبي روشن مي‌شود كه بدانيم قرآن، هر امت نويي را كه پس از امت قبلي آمده، خليفه‌ي پيشينيان خوانده است، چنانكه درباره‌ي قوم نوح مي‌فرمايد: «وَ جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ وَ أَغْرَقْنَا الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا» (يونس / 73): «نوح و مؤمنان را جانشين ساختيم و تكذيب كنندگان آيات خود را غرق كرديم.» 

درباره‌ي قوم هود مي‌خوانيم: «وَ اذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ» (اعراف / 69) «هود به قوم خود گفت: به خاطر بياوريد كه خداوند شما را پس از قوم نوح جانشينان خود قرار داد.» 

درباره‌ي قوم صالح چنين مي‌گويد: «وَ اذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ عادٍ» (اعراف / 74) «به خاطر آوريد كه خداوند شما را پس از نابودي عاد، جانشينان خود قرار داد.» 

در اين سه آيه «خلائف» و «خلفاء» جمع خليفه» است و مربوط به جانشيني از پيشينيان است. مؤيد اين نظريه نيز آيه‌ي كريمه ديگري است كه مي‌گويد: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ» (نور / 55): «خداوند به افرادي از شما كه ايمان آورده‌اند و عمل نيك انجام داده‌اند، وعده داده است كه آنها را در زمين جانشين گرداند چنانكه پيشينيان را جانشين قرار داد.» 

و روشن‌تر از اين آيه، گفتار موسي به قوم خود است كه مي‌فرمايد: «عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَ يَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْأَرْضِ» (اعراف / 129) «اميد است پروردگار شما، دشمنانتان را نابود كند و شما را، جانشينان آنان قرار دهد.» 

از مجموع اين آيات، استفاده مي‌شود كه امت‌هاي پسين، خليفه‌ي امت‌هاي پيشين به شمار مي‌روند و در مجموع مي‌توان گفت: استخلاف آدم نيز، بسان استخلاف اقوام بعدي است كه نماينده‌ي انسان‌هاي پيشين بوده‌اند. در برخي از روايات اين نكته آمده است كه مي‌تواند مؤيّد اين نظريه باشد و آن اينكه فرشتگان ديده بودند كه پيشينان در روي زمين فساد مي‌كردند و خونريزي مي‌نمودند.[3] 

البته اين تأييد نه به آن معناست كه قضاوت و داوري فرشتگان، بر اساس قياس ظني بوده است، تا گفته شود چگونه فرشتگان قياس ظني را، مدرك داوري خود قرار دادند، بلكه مفاد آن اين است كه فرشتگان، از وحدت ماهيت دو موجود آگاه شده، از اين رو به حكم: «حكم الأمثال فيما يجوز و فيما لايجوز، واحد» به چنين داوري دست زدند و چنين انديشيدند كه موجود پسين مانند موجود پيشين، به غرايز شكننده، مجهز است و طبعاً قانون شكن و مفسد خواهد بود؛ چنان كه پيشينيان نيز به خاطر داشتن چنين مشتركاتي، دست به فساد و خونريزي مي‌زدند. 

اين مطلب در صورتي روشن مي‌شود كه بدانيم خداوند قبلاً به فرشتگان، ماده‌ي آفرينش آدم را بيان كرده بود؛ چنان كه مي‌فرمايد: «إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِينٍ» (ص / 71) «آنگاه كه پروردگار تو به فرشتگان گفت: من بشري از گل مي‌آفرينم». آنان در سايه‌ي آشنايي، به وضع بشر خاكي كه به خشم و شهوت مجهز است و با توجه به اينكه پيشينيان نيز، با اين دو نيرو، مجهز بودند و فساد كردند، از حكمت آفرينش بشر سئوال كردند كه: چرا چنين موجودي را مي‌آفريني و يا خليفه‌ي خود قرار مي‌دهد؟ 

حق اين است كه هر دو نظريه، با توجه به آيات قرآن قابل پذيرش است؛ ولي نظريه‌ي نخست، از استواري بيشتري برخوردار است؛ زيرا همان طور كه بيان كرديم خدا مسأله «تعليم اسماء» را پس از اين جريان يادآور مي‌شود و اينكه آدم، شايستگي فوق العاده‌اي داشت كه «اسماء» را آموخت؛ ولي چنين شايستگي در فرشتگان نبود. طرح اين مسأله، گواه بر اين است كه اين خلافت، به خاطر داشتن امتياز عظيم، خلافت الهي است، نه خلافت نوعي، از نوع ديگر وگرنه طرح اين مسأله چندان تناسبي نخواهد داشت؛ چنان كه خدا، در جانشين قرار دادن قوم هود، به جاي قوم نوح و قوم صالح، به جاي قوم هود؛ از چنين تعليل‌هايي ياد نكرد و از آن سخن به ميان نياورد.

حاصل پاسخ اين است كه: اين خليفه كه شما او را چنين و چنان توصيف مي‌كنيد، در كنار آن، داراي استعداد فوق العاده‌اي است كه مي‌تواند «اسماء» را از خدا بياموزد و در رتبه‌اي ديگر، معلم فرشتگان گردد. در اين صورت، او صلاحيت دارد كه جانشين خدا در روي زمين ـ چه از نظر حكايت كمال و چه از نظر تصرف در آفرينش ـ باشد. 

جانشيني، از آنِ نوع آدم است 

از اين كه خدا گفتار ملائكه را ـ كه اين موجود، چنين سرنوشتي خواهد داشت ـ نفي نكرد، گواه اين است كه اين جانشيني، مربوط به شخص آدم نيست، بلكه در خور نوع بني آدم است. اجمال اين برداشت به اين شرح است: 

آنگاه كه خدا به فرشتگان مي‌گويد: من در زمين خليفه قرار مي‌دهم، فرشتگان در پرسش به ظاهر اعتراض آميز خود مي‌گويند: آيا كسي را در روي زمين خليفه قرار مي‌دهي كه فساد مي‌كند و خونريزي مي‌نمايد؟ اگر مقصود از خليفه شخص آدم ابوالبشر بود، اين پرسش موضوعي نداشت؛ زيرا او هرگز فسادي نكرد و خوني نريخت؛ بلكه فرزندان او در فساد و خونريزي غوطه‌ور شدند. اين پرسش، گواه بر اين است كه ملائكه نيز از مفهوم خلافت، جانشيني نوع آدم را فهميدند، ‌سپس چنين پرسشي را مطرح نمودند. 

اين مطلب در صورتي روشن‌تر جلوه مي‌كند كه بدانيم: در مسأله‌ سجده بر آدم، شخص او مسجود ملائكه نبوده، بلكه سجده بر نوع او مورد نظر بوده است.

منابع:

[1] . تفسير قمي: ج1، ص37: «اجعل من ذريّته عباداً صالحين و أئمّة مهديّين و اجعلهم خلفاء...». 

[2] . در روايت نام آن «بنو الجان» آمده است. به تفسير برهان: 1/74، حديث 7 مراجعه شود. 

[3] . تفسير برهان: ج1، ص74، حديث 3 (حديث هشام بن سالم): «لولا انّهم قد كانوا رأوا من يفسد فيها و يسفك الدماء».