بد نيست‏ بدانيم كه جايگاه و منزلت انسان در بين موجودات ديگر چگونه است. آيا برتر از بخشي از آنها مي‏باشد يا برتر از همه ‏ي موجودات يا اصلا بر هيچ موجودي برتري ندارد؟ و اگر برتري دارد آيا ذاتا برتري دارد يا اين‏كه اكتسابا مي‏تواند برتري پيدا كند؟ براي بحث در اين زمينه، بايد آياتي كه به نحوي خبر از برتري انسان مي‏دهد را بررسي كنيم و بعد با نقل برداشت‏هايي كه از اين آيات شده است، ببينم جايگاه و منزلت انسان در قرآن چگونه مي‏باشد؟ براي اين‏كه بحث از قرآن شروع شود ما اول خودمان را در محضر قرآن قرار مي‏دهيم تا ببينيم انساني را كه خداوند خليفه ي خود معرفي مي‏كند، اشرف مخلوقات و موجودات هم هست ‏يا خير. 

«لقد كرمنا بني آدم وحملناهم في البر والبحر و رزقناهم من الطيبات و فضلناهم علي كثير ممن خلقنا تفصيلا» .[1] 

«ما آدميزاد را گرامي داشتيم و آنها را در خشكي و دريا (بر مركبهاي راهوار) حمل كرديم و از انواع روزيها پاكيزه به آنان روزي داديم و آنها را بر بسياري از موجوداتي كه خلق كرديم برتري بخشيديم‏» . 

آنچه علامه طباطبائي ـ رحمه الله ـ در الميزان به آن اشاره كرده است در رابطه با علت گرامي داشتن انسان بر ساير مخلوقين عبارتند از: 

1. قوه نطق داشتن. 

2. تعديل القامة بودن. 

3. انگشتان دست انسان جوري است كه قادر است ‏خيلي كارها را انجام دهد. 

4. با دست غذا خوردن. 

5. خط نوشتن. 

6. حسن صورت. 

7. تسلط بر بسياري از مخلوقين و مسخر كردن. 

8. آفرينش ابوالبشر به دست‏خداوند. 

9. قرار دادن ـ محمد صلي الله عليه و آله و سلم ـ از انسان‏ها. 

بعضي از اين اوصاف نه ‏گانه متفرع بر عقل هستند مانند: 

الف) نطق وحرف زدن، ب) خط نوشتن، ج) تسلط بر غير پيدا كردن.[2] 

بنابراين، عقل هم به عنوان دهمين عامل برتري شمرده مي‏شود; زيرا همان‏ طور كه علامه ـ رحمه الله ـ بيان فرموده‏اند، بخشي از اين صفات به عقل برمي‏گردند. 

نكته‏ ديگر كه در اين آيه قابل توجه است آن كه مفسران، كلمه‏ «كثير» را به معني موجودات مادي كه حيوانات و جن مي‏باشند تفسير كرده‏اند و شامل ملائكه كه تحت تاثير نظام مادي نمي‏باشند نمي‏دانند. 

و بعضي گفته اند مراد از تكريم در آيه, بهره مندي از نعمت هاي دنيا است و مقصود از تفضيل در آيه نيز بهره مندي از نعمت هاي آخرت مي باشد. 

مسئله تفضيل در آيات ديگر نيز آمده، مانند: «يا بني اسرائيل اذكروا نعمتي التي انعمت عليكم واني فضلتكم علي العالمين‏» .[3] 

و در آيه ديگر باز تعبير «علي العالمين‏» آمده است «وكلاً فضلنا علي العالمين‏» .[4] 

مفسران عالم را به معني جماعتي از مردم گرفته‏اند مانند: عالم عرب، عالم روم... و آيه دوم را چنين معني كرده كه همه پيامران را از حيث منزلت‏بر عالم‏هاي زمان خودشان برتري دادند ; زيرا هدايت‏خاصه‏ خداوند بلاواسطه شامل آنها شده بود ولي ديگران به واسطه‏ي اينها، هدايت‏ شاملشان شده بود. 

و احتمال دارد بر جميع مردم برتري داده شده باشند، خواه هم عصر آنها باشند خواه نباشند و شامل بقيه انبياء خواه پدران آنها و خواه پسران آنها مي‏شود. 

نويسنده‏ كتاب «انسان در قرآن‏» مي‏نويسد: چند احتمال در رابطه با اين كه نوع انسان از نظر كرامت مادي در چه مرتبه‏اي مي‏باشد، وجود دارد. 

1. انسان از تمام مخلوقات پست‏تر است. 

2. انسان از همه مخلوقات برتر است. 

3. از بعضي از مخلوقات برتر و از بعضي پست‏تر است. 

4. انسان با مخلوقات ديگر مساوي است. 

مخلوقاتي كه در قرآن با انسان مقايسه مي‏شوند عبارتند از: 

1. جن. 

2. فرشته. 

3. حيوانات. 

4. نباتات. 

5. جمادات. 

انسان بر سه گروه اخير طبق آيات قرآن برتري دارد، مثلا: 

«هو الذي سخر البحر لتاكلوا منه حلية تلبسونها...» .[5] 

«او كسي است كه دريا را مسخر (شما) ساخت تا از آن گوشت تازه بخوريد و زيوري براي پوشيدن (مانند مرواريد) از آن استخراج كنيد» . 

در اين آيه، قرآن، از برتري انسان بر دريا و آن‏چه در دريا از موجودات زنده هست، خبر مي‏دهد. يا در آيه ديگر مي‏خوانيم: 

«الم ترو ا ان الله سخر لكم ما في السماوات ‏وما في الارض‏» .[6] 

طبق اين آيه ، آنچه در آسمان‏ها و زمين است مانند خورشيد و ستارگان و معادن و درياها و گياهان و حيوانات، در خدمت انسان گماشته شده است.

از مجموع اين آيات استفاده مي‏شود انسان بر سه گروه اخير برتري دارد و ريشه‏ي اين تكريم همان قوه‏ي عقل و انديشه و اعضاي بدن او از قبيل دست و زبان و انگشتان است. 

اگر انسان از اين اعضاي بدني و عقل محروم بود هرگز نمي‏توانست ‏با وسايل ابتدايي و قديم و يا مدرن امروز به مسافرت‏هاي دور و نزديك برود. 

معلوم است كه تنها انسان است كه در شرايط زندگي ارضي داراي چنين امتيازاتي است موجودات ديگر با اين كه حركت، رفت و آمد خور و خواب و شهوت دارند ولي از امكاناتي كه انسان برخوردار است محرومند. 

«اما برتري انسان بر جن‏» ، جن هم مانند انسان نيك و بد و صالح و غير صالح ديندار و بي‏دين دارند ولي از خود، پيامبر ندارند و ناچار از پيامبر انسان‏ها تبعيت مي‏كنند. 

«و انا منا الصالحون ومنا دون ذلك...» . (جن/11) آيا قرآن حكايت از اين دارد كه جنها هم مانند انسانها به دو دسته صالح و نيكوكار و غير صالح تقسيم مي‏شوند و يا در آيه ديگر خبر مي‏دهد كه گروهي از آنها مسلمان و گروهي غير مسلمانند ، مانند آيه «و انا منا المسلمون‏ومنا القاسطون‏» . (جن/14) و در آيه ديگر حكايت از ايمان آوردن گروهي از آنها به پيامبر مي‏دهد: 

«قل اوحي الي انه استمع نفر من الجن فقالوا انا سمعنا قرآنا عجبا يهدي الي الرشد فامنا به...» . (جن/1 و 2) و در اين آيه خبر از اين داده مي‏شود كه گروهي از آنها به وسيله قرآن به راه راست هدايت مي‏شوند و نتيجه مي‏گيرد كه انسان از جن هم برتر است. 

اما فرشته هم مامور مي‏شود بر آستان انسانيت ‏سجده كند بنابراين انسانيت واقعي سجود ملائكه‏ها مي‏شود. 

نتيجه اين است كه انسان بر همه موجودات ارضي (زميني) اعم از جن و حيوان برتري ذاتي دارد اما بر فرشتگان برتري ذاتي ندارد چون در قرآن درباره فرشته ها مي‏خوانيم: 

«بل‏ عباد مكرمون. لا يسبقونه بالقول وهم بامره يعملون‏» .[7] 

«همه بندگان مقرب خدا هستند كه هرگز پيش از امر خدا كاري نخواهند كرد و هر چه كنند به فرمان اوست‏» . 

«ان عليكم لحافظين. كراما كاتبين. يعلمون ما تفعلون‏» .[8] 

«البته نگهبان‏ها بر مراقبت احوال و اعمال شما مامورند، آنها نويسنده‏ي اعمال شما و فرشته مقرب شمايند، شما هر چه كنيد همه را مي‏دانند» . 

نتيجه آن كه از نظر ذاتي، انسان و فرشته رقابتي ندارند و از طرفي مانعي ندارد كه از لحاظ كرامت و شرافت اكتسابي حتي بر فرشتگان هم برتري پيدا كنند.[9] 

حضرت آيت الله جوادي آملي در ذيل آيه «ثم انشاناه خلقا آخر فتبارك الله احسن الخالقين‏»[10] «پس خلقتي ديگر انشاء نموديم آفرين بر قدرت كامل بهترين آفريننده‏» مي‏فرمايد: خداي كه خود را خالق كل شي‏ء معرفي مي‏كرد فرمود: «الله خالق كل شي‏ء» . 

چه مجردات مثل فرشتگان و چه مادي درباره هيچ ‏كدام نفرموده: «تبارك الله احسن الخالقين‏» فقط در مورد انسان آن هم بعد از افاضه‏ي روح و خلق جديد فرمود: «ثم انشاناه خلقا آخر فتبارك الله...» يعني مبارك بودن خدا. آيا براي آن است كه نطفه را به صورت علقه درآورد؟ 

آيا براي آن است كه علقه را به صورت مضغه درآورد؟ 

آيا براي آن است كه مضغه را به صورت جنين درآورد؟ 

آيا براي آن است كه ماده جامد را به مرحله‏ي نفس نباتي و سپس به مرحله‏ي نفس حيواني رسانيد؟ 

اين طور نيست چون اين تحولات در بسياري از حيوانات ديگر هم وجود دارد. حيوانات ديگر هم همين‏طورند; از اين آيه معلوم مي‏شود مبارك بودن خدا از جهت افاضه‏ي جسم انسان يا نشئه‏ي نباتي او نيست و هم‏چنين مربوط به نشئه‏ي حيواني او هم نيست ‏بلكه مربوط به مقام انسانيت اوست و اين مقام انسانيت است كه مسجود فرشتگان است و مكرم‏تر از موجودات ديگر و في نفسه گرامي است. باز آيه «فاذا سويته ونفخت فيه من روحي فقعوا له ساجدين‏» .[11] كه روح انسان را به خودش نسبت داده است و همين افاضه روح الهي مايه‏ي مسجود شدن او بود.[12] 

و دليل اين كه انسانيت از ملائكه هم بالاتر است اين است كه مقام انسان مسجود ملائكه شد. نظر آيت الله جوادي آملي هم در كتاب «كرامت در قرآن‏» همين مي‏باشد. در نتيجه اگر مخلوقات منحصر در همين پنج گروه مي‏باشند، انسان اشرف مخلوقات مي‏باشد و اگر غير از اين پنج گروه، مخلوقاتي ديگري هم داشته باشيم اشرف مخلوقات بودن انسان را نمي‏شود از قرآن استفاده كرد البته نه اين كه قرآن عكس آن را ثابت كرده است ‏بلكه اگر فرضا مخلوقي باشد قرآن در مورد آن توقف كرده است. 

امتيازات انسان 

تفاوت انسان با ساير موجودات و ممتاز بودن انسان از ساير موجودات چيز واضح و روشني است اما آن چه مورد بحث است اين است كه وجه تمايز انسان با ساير موجودات از ديدگاه قرآن به چه چيزهايي مي‏باشد؟ . 

گفته‏اند: تفاوت انسان به همان دليل تركيب ذاتش است كه در قرآن آمده است: 

«انا خلقنا الانسان من نطفة امشاج نبتليه‏» . 

«ما انسان را از نطفه‏اي آفريديم كه در آن مخلوطهاي زيادي وجود دارد» .

منابع:

[1] . اسراء/70.7. 

[2] . تفسير الميزان (تفسير سوره‏ى اسراء، آيه‏ى/70) . 

[3] . بقره/47. 

[4] . انعام/86. 

[5] . نحل/14. 

[6] . لقمان/20. 

[7] . انبياء/26و 27. 

[8] . انفطار/10 12. 

[9] . انسان در قرآن، احمد بهشتي. 

[10] . مؤمنون/14. 

[11] . حجر/29. 

[12] . كرامت در قرآن، ص 98و 99.